معرق چوب ، هنر اصیل ایرانی
معرق یکی از رشته های پرپیشینه صنایع دستی ایران است که نسبت به صنایع دیگر چوبی در ایران از قبیل خاتم، نازک کاری، منبت، خراطی و بافت سبد و حصیر دارای قدمت بیشتری است.
مصری ها هم راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند. آنان سه هزار سال پیش، کاغذ و روکش های چوبی را در آثار خود به کار می بردند. فنیقی ها در ساحل لبنان، معبد حضرت سلیمان را در سال 1012 قبل از میلاد از چوب ساختند، سقف و دیوارهای این معبد از چوب سدر لبنان تهیه و کف آن از چوب سرو پوشیده شده، درها از چوب زیتون و ستون های نگهدارنده نیز چوبی بودند.در طول تاریخ، استفاده از چوب و حکاکی روی آن، همچنان به ترقی خود ادامه داد؛ اما در قرن 17 و 18 میلادی رو به افول نهاد تا آن که در قرن 19، رشد مجددش را از سر گرفت. بنا به استناد مکشوفه معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است
تعریف معرق
معرق در فرهنگ عمید به معنای تکه تکه، رگه رگه و وصله آمده است. همه ما در دوران کودکی از روشی به اسم کولاژ استفاده کرده ایم که در این کار تکه های رنگی مقوا، پارچه و کاغذ را به اشکال مختلف بریده و کنار هم قرار می دادیم و در نهایت به شکل خاصی مانند درخت، خانه و گل می رسیدیم.
در طبقه بندی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی کشور، معرق چوب در دسته هنرهای صناعی، زیر شاخه آثار چوبی و در قسمت برش چوب قرار دارد. همان طور که در تعریف معرق گفته شد، معرق از کنار هم قرارگرفتن و تلفیق چوب های رنگی مطابق با طرح به دست می آید؛ بدین معنی که در ساخت یک اثر معرق، تنها ماده اولیه چوب است، اما می توان این هنر را به صورت تلفیقی با دیگر هنرها و یا با استفاده از دیگر مواد هم مشاهده کرد.
ازجمله موادی که در معرق کاری استفاده می شود می توان از خاتم، صدف، فلز (طلا، برنج، نقره، مس)، استخوان و عاج نام برد. معرق کاری را می توان در آثار مختلف چوبی مانند تابلو، میز، صندلی، ساعت، بوفه، در، جعبه های تزیینی و هرگونه وسیله چوبی مسطح و منحنی به کار برد که هدف در تمام این موارد، بخشیدن جلوه و غنای هنری به آثار چوبی است.
معرق کاری چوب یکی از صنایع دستی چوبی زیبای و کاربردی ایران است . در مفهوم معرق چوب به معنای ایجاد نقش هایی است که از دور بری و تلفیق چوبهای رنگی و مصالح دیگر همچون خاتم ، فلز،صدف و فیبر روی زمینه چوب یا رنگ پلی استری می باشد اما در تعریف عرف آن به معنای تکه تکه ، رگه رگه و وصله می باشد و به هر چیز رگه دار معرق گویند.
اگر اشکال مختلفی از چوب های رنگی را در قالب یک طرح از پیش کشیده شده در کنار یکدیگر قرار دهیم ، به اثر خلق شده معرق می گویند.
این هنر به اشتباه مرقع هم نامیده شده است که خود هنری جدا در کتابت و به معنی گردآوری تکه های مختلف آثار گوناگون در یک مجموعه است. معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، معرق چرم، معرق پارچه، معرق فلز، معرق خاتم و معرق چوب است.
تاریخچه معرق چوب
از آنجایی که چوب یکی از مواد نسبتا ناپایدار و کم دوام طبیعت است، آثار ساخته شده از چوب یا در طول زمان و یا بر اثر حوادث و عوامل مختلف آسیب دیده و از بین رفته اند و یا آنکه هیچ کس به فکر نگهداری و جمع آوری آثار دست ساز چوبی نبوده است. بر این اساس، تقریبا هیچ گونه آثار چوبی مشخصی از دوره های مختلف تاریخی، باقی نمانده است. با این حال محققان و تاریخ نویسان زمان های متفاوتی را به عنوان مبدا معرق چوب در نظر می گیرند.
بنا به استناد مکشوفه معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است. در معرق کاشی، قطعات کاشی های الوان به شکل تکه تکه توسط چکشی به نام چکی، دورتراشی می شده و از کنارهم قرارگرفتن آنها طرحی واحد به وجود می آمده است. دور آن را با خمیری به نام ساروج گرفته و برای محکمی کار روی آن را دوغاب می ریختند تا سفت شود. کاشی معرق در دوران ایلخانیان پدیدار شد که به صورت نقش های هندسی در دوران تیموری به اوج شکوفایی خود رسید.
نمونه کاشی معرق گنبد سرخ مراغه است که در زمان ایلخانیان ساخته شد. یکی از نمونه های زیبای آن در دوران تیموری، گنبد سلطانیه است. نظریه دیگری هم وجود دارد مبنی بر اینکه معرق کاری چوب، تکنیکی نیست که از انواع مختلف معرق ازجمله کاشیکاری گرفته شده باشد. معرق کار چوب باید نه تنها با چوب کار کرده باشد و بافت آن را بشناسد، بلکه می بایست تکنیک معرقکاری روی چوب را هم فرا بگیرد.
به گفته گروهی دیگر، معرق از کشورهای چین، هند و مصر وارد ایران شده است. این افراد معتقدند که براساس اسناد و مدارک موجود سه هزار سال پیش مصری ها به ارزش چوب پی بردند و ساخته های خود را از قبیل صندلی صندوق و … با چوب های معمولی ساخته و بر روی آنها از روکش های مرغوب مانند آبنوس و تزیینات عاج استفاده می کردند. معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، چرم، پارچه، فلز، خاتم و چوب است.
قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمد. این اثر یک قطعه شانه چوبی است که به شیوه جایگزینی (in lay) نقوش هندسی و گره را بر آن حک کرده اند و قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد.
گروهی که معتقدند معرق از کشورهای دیگر وارد ایران شده، تفسیر این کاوش را اینگونه اظهار داشتند که این شانه متعلق به مسافرینی بوده که از این شهر گذر کرده اند، اما تحقیقات روی نقوش این شانه، روشن کرد که طرح های موجود روی آن (گره و نقوش هندسی) طرح هایی کاملا ایرانی است. براین اساس می توان به این نظریه رسید که ایران پایه گذار معرق کاری بوده و هنر مذکور از این منطقه به سایر نقاط منتقل شده است.
یک دوران سکوت چند هزار ساله، مابین تاریخ ساخت دو اثر معرق موجود، وجود دارد که اولی مربوط به شانه به دست آمده در حفریات شهر سوخته و دومی تابلویی متعلق به سال 1313 هجری شمسی است که توسط استاد احمد رعنا با سبک معرق جایگزین کار شده است. این سبک اولین سبک معرق چوب به حساب می آید.
در سال 1309 اولین کارگاه های سنتی به منظور آموزش، حفظ و اشاعه هنرهای ملی و بومی ایران، توسط استاد حسین طاهرزاده بهزاد بنا نهاده شد. اولین کارگاه دایر شده مربوط به صنایع چوبی، کارگاه منبت بود که زیر نظر استاد احمد امامی و دو پسرش خلیل و علی امامی اداره می شد. در سال 1310 رشته مشبک و معرق چوب به کارگاه منبت اضافه شد. سرپرستی این کارگاه به عهده استادان معرق و منبت کار ازجمله؛ شهمیرزادی، احمد رعنا، زابلی، ویزایی، حاج غلامعلی و در سال 1370 استاد کمال میرطیبی بود. در حال حاضر سرپرستی کارگاه معرق در سازمان میراث فرهنگی به عهده استاد مولایی است.
معرق کاری چوب ، منبت کاری چوب و معرق منبت چوب
بسیار شگفت آور است که گاه با اندکی خلاقیت و مهارت می توان یک اثر معمولی را به یک قطعه هنری بزرگ و ناب تبدیل کرد. انسان می تواند با دستان خود، از اشیا معمولی، قطعات هنری بزرگ بیافریند. همه اینها برخاسته از موهبت های الهی خلاقیت و ابتکار در انسان هستند. از جمله هنرهای ایرانی که ریشه در فرهنگ و سنت کشورمان دارد ، معرق چوب ، منبت چوب و معرق منبت چوب است. در ادامه به معرفی بیشتر این هنرهای اصلی ایرانی خواهیم پرداخت.
ابزار مورد نیاز برای معرق کاری چوب
ابزار کاری که در کارگاه معرق به کار میرود عبارتند از:
|
|
مواد اولیه
برای معرق کاری، وجود انواع چوب با تنوع رنگی ضرورت دارد و در انتخاب چوب باید مواردی چون استحکام و خشک بودن چوب و قابلیت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنین از صدف، عاج، فلزات در معرق استفاده میشود.
منبت کاری روی چوب
منبت کاری چوب نام یکی از صنایع دستی ایران میباشد که ریشهٔ کلمهٔ منبت از کلمهٔ نبات گرفته شده و به معنی رویانیده میباشد؛ و به این دلیل بوده است که برجستگی گل و گیاه بر روی چوب، سنگ، و مانند روئیدن گیاه بر روی آن بوده است. هنر منبت که در آن حکاکی و کنده کاری روی چوب میباشد قدیمیترین اثر منبت یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است.
مواد اولیه منبت انواع چوب درختان میباشد هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر میباشد. مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی. ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده شده و حکاکی شده و سپس به صورت برجسته و حجم دار درآورده میشود.
منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. کلمه ی منبت، کنده کاری روی چوب و منبت کار، کسی است که روی چوب، عمل کنده کاری را انجام میدهد. منبت کاری، یک قالب هنری محض است که در آن شخص میتواند آزادانه درون خود را به نمایش بگذارد. در این قالب هنری، برای ساختن اشیا و مجسمه های زیبا، چوب را به طرزی هنرمندانه به شکل های مختلف در می آورند.
منبت کاری نیز مانند خاتم کاری از هنرهائی است که در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت کار آثار بسیار زیبائی در این دوره از خود باقی گذاردند ولی در دورهٔ قاجاریه به علت عدم توجهی که به هنر و هنرمندان شد، این هنر نیز در بوتهٔ فراموشی ماند و رو به انحطاط نهاد، تا این که با ظهور سلسله پهلوی خوشبختانه هنر منبت نیز مانند سایر صنایع مستظرفه مورد توجه خاص رضا شاه سر سلسله دودمان پهلوی قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم گشت و منبت کاری که تا این زمان در حال رکود بود مجدداً راه تکامل و تطور را پیمود.
منبت میتواند به صورت یک تکه یا چند تکه انجام شود هرگاه منبت کاری بر روی چوب بزرگ یک تکه انجام شود، منبت یک تکه و هرگاه منبت کاری بر روی تکههای کوچکی انجام شود، منبت چند تکه خواهد بود.
چالش برانگیزترین و زیباترین بخش این هنر که امروزه، به طرز گسترده ای مورد استفاده قرار میگیرد، مجسمه سازی با چوب است.
انواع و سبک های منبت روی چوب
منبت کاری، اشکال مختلفی دارد که بر حسب نوع برجستگی که در کار به وجود میآید به پنج دسته تقسیم میگردد: منبت کمی بر جسته، منبت نیم برجسته، منبت تمام برجسته، پیکره، قلم زنی بر روی چوب.
منبت کمی بر جسته: نوعی از منبت است که در آن هنرمند منبت کاری خود را به حدی برساند که نقش برجستهای که به وجود آورده از سطح زمینه کار بیرون نیاید و هم سطح حاشیه اطراف کار باشد.
منبت تمام بر جسته: شیوه کار این گونه که مراحل منبت یک چوب را تا آنجا پیش میبریم که برجستگیهای طرح از رویه کار کاملاً بیرون خواهد زد.
پیکره چوبی: هنرمند طرح خود را بر روی حجمی از چوب به شیوههای چسباندن، فوکپی، یا از طریق کاغذ کاربن یا طراحی مستقیم بر روی چوب انتقال میدهد، آنگاه از برجستهترین قسمت طرح کار خود را آغاز میکند و توسط مغارها و لوازم رایج در این زمینه مشغول کنده کاری بر روی چوب میشود. در تمام کار، طرح به صورت کاملاً بر جسته و دارای حجم چوب از داخل بیرون آمده و اطراف آن خالی از هر گونه چوب خواهد بود.
ابزار مورد نیاز برای منبت کاری چوب
- انواع مختلف چاقو های منبت کاری
- قلم های تراش
- مغار
- گوژ
- اره مویی
- پتک چوبی
- میز کار
- سوهان
- ابزار تفکیک وی شکل
مواد اولیه در منبت کاری
در منبت کاری، انتخاب چوب مناسب، اهمیت زیادی دارد. انتخاب درست نوع چوب و بخش مناسب آن، که به آن هسته می گویند، اولین قدم است. استفاده از چوبهای محکم و بدون گره آبنوس، بقم، شمشاد، فوفل، عناب، و گردو از همه مناسب تر هستند. هنر منبت بر روی عاج، صدف و استخوان نیز انجام میشود.
روش کار
ابتدا طرح بر روی زمینه چوب منتقل میشود و با بستن کار به گیره دستی هنرمند شروع به کار کرده و ابتدا خطوط محیطی طرح با مغار مشخص میشود سپس بابرداشتن زمینه کار به صورت یکنواخت و به وسیله مغارهای مختلف منبت کار روی چوب ادامه پیدا میکند. پس از پایان کار منبت کاری، سطوح کار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقلی میشود. در این مرحله به سطح کار روغن با پلی استر زده میشود تا چوب بر اثر مرور زمان ترک نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.
معرق منبت چوب
معرق منبت همانطور که از نامش پیداست هنر ترکیبی روی چوب است و از تلفیق معرق و منبت کاری بدست می آید.
معرق منبت یعنی معرقی که نقشهای آن برجسته است.
امروزه این هنر برای تزئین درها ، منبرها و ستونهای چوبی مساجد و همچنین ساخت تابلوهای تزئینی مختلف با طرح های اسلیمی ، خطایی ، منیاتور ، گل و مرغ و … به کار میرود.
برای ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعهها را مانند معرق میبرند و بعد آنها را به طور مجزا به شیوه منبت کاری ساخت و ساز نموده، کنار یکدیگر جفت و جور میکنند. در پایان قطعه را روی زیر کار در محل مربوط نصب میکنند. در تصویر زیر یک نمونه از تابلو معرق منبت خطی اثر سهیل مالکی را مشاهده می کنید.
نتیجه گیری
صنایع دستی جزیی از هویت ملی، فرهنگ، بومی، سنتی و اصالت ایرانیان است. ازجمله رشته هایی است که باوجود ساختار سنتی و باستانی، می تواند کارکردهای ویژه و حیاتی مانند معنویت اشتغالزایی، جلب توریست، درآمدزایی و … داشته باشد. صنایع دستی جزیی از یادگارهای ما هستند و به طور امانت در این زمان و مکان مورد استفاده ما قرار گرفته اند و ما نیز وظیفه داریم این امانت را سالم و حتی آراسته به فرزندان خود بسپاریم. بر این اساس می توانیم با خرید یک اثر هنری اصیل، صنایع دستی کشورمان را ابتدا در سبد خرید خانوارها قرار دهیم، سپس با استانداردسازی آن، مسیر را برای تولید صنایع دستی اصیل هموار نموده و درنهایت گام های موثری در جهت از بین بردن موانع و مشکلات صادرات آن برداریم.
اصالت یک هنر بومی چیزی نیست که به آسانی و در طول مدت زمان اندک به دست آمده باشد و بر این اساس جای تاسف دارد که ثمره هزاران ساله را به بهایی اندک بفروشیم و برای کسب متاعی دو روزه با دست خود تیشه به ریشه این هنر اصیل بزنیم. در این میان رسالت سیاستگذاران در زمینه شناخت آثار اصیل هنری و تفاوت آن با موارد مشابه بسیار سنگین تر از دیگر اقشار است. چه جای هیچ تردیدی نیست که مسوولان و مدیران بخش فرهنگ و هنر، به عنوان نماینده ملت، باید که این بار چندین هزار ساله را در اندک زمانی به دیگر فرهنگ ها ابلاغ کنند.
منبع:سایت آفتاب
یکی از روشهای تهیه انواع تابلوهای معرق چوبی و معرق منبت فروشگاه های اینترنتی است. در این نوع فروشگاه ها به راحتی می توانید تابلوها را از نظر ظاهر ، سایز و قیمت با هم مقایسه کنید. فروشگاه صنایع چوب منصور یکی از این دست فروشگاه هاست. برای دیدن آثار معرق چوب می توانید از این صفحه دیدن کنید.
در ادامه از شما دعوت میکنیم کلیپ زیبای زیر در معرفی هنر معرق چوب را ملاحظه نمایید.